De Drama-driehoek of hoe mensen elkaar onbewust manipuleren

In deze aflevering staan we stil bij de dramadriehoek, een krachtig psychologisch model ontwikkeld door Stephen Karpman in de jaren zestig binnen de Transactionele Analyse. Het model maakt zichtbaar hoe mensen in gesprekken en conflicten vaak – onbewust – in vaste rollen stappen: slachtoffer, dader of redder. De drie rollen versterken elkaar en houden de dynamiek in stand. Het slachtoffer voelt zich machteloos, schuift verantwoordelijkheid af en wijst naar anderen. Het slachtoffer kan zelfs macht uitoefenen door anderen te beschuldigen of hulp te eisen, en heeft daardoor een bijzonder aantrekkelijke positie. De dader neemt een beschuldigende of agressieve houding aan en stelt zich op volgens het principe “ik ben oké, jij bent niet oké”. En de redder lijkt nobel te handelen door hulp te bieden, maar doet dit vaak ongevraagd en vanuit de overtuiging dat de ander het niet zelf kan. Daarmee bevestigt hij het slachtofferschap en ondermijnt hij groei en verantwoordelijkheid. De kracht van het model zit in de herkenbaarheid. Iedereen heeft al situaties meegemaakt waarin de drie rollen aanwezig waren: in gezinnen, in teams, op de werkvloer, in politiek en maatschappij. Denk aan de vader die zich slachtoffer voelt omdat het eten niet klaarstaat, de moeder die reageert als dader door boos uit te vallen, en vervolgens misschien zelf weer in de slachtofferrol terechtkomt. Of denk aan discussies op het werk of in de media waar groepen zich als slachtoffer presenteren, anderen als dader bestempelen en steun zoeken bij redders. Rollen wisselen razendsnel, waardoor gesprekken muurvast komen te zitten en polarisatie ontstaat. Belangrijk is dat Karpman spreekt over psychologische posities, niet over feitelijke slachtoffers of daders. Natuurlijk bestaan er echte slachtoffers en daders (bijvoorbeeld bij een misdrijf), en daar zijn feitelijke redders nodig zoals politie of hulpdiensten. Maar in de meeste dagelijkse interacties gaat het om subjectieve belevingen: ik voel me slachtoffer, ik zie jou als dader, of ik neem de rol van redder aan. Dat inzicht maakt de dramadriehoek zo bruikbaar om communicatie beter te begrijpen. De podcast gaat dieper in op de drie rollen: Slachtoffer: variërend van de dramatische klaagzang (“arme ik”), over de boze beschuldigende variant, tot de aangeleerde hulpeloosheid. Het grote voordeel van deze rol is dat je geen verantwoordelijkheid hoeft te nemen – je schuift de schuld door naar een ander. Typisch gedrag is klagen, beschuldigen, steun zoeken of passief afwachten. Dader: iemand die verwijten maakt, veroordeelt of kleineert. Dat kan luid en agressief, maar ook subtiel en passief-agressief. De overtuiging hier is: “ik ben oké, jij niet”. Redder: springt te hulp vanuit de overtuiging dat de ander het niet kan. Vaak goed bedoeld, maar het gevolg is dat de ander passief blijft en verantwoordelijkheid uit handen geeft. Dit zien we op de werkvloer, in opvoeding én in maatschappelijke debatten. Een rode draad door de aflevering is de vraag: hoe stap je uit de dramadriehoek? Het antwoord begint bij bewustwording. Zodra je jezelf herkent in één van de drie rollen, kan je een pauzeknop indrukken en nagaan: welke waarde of behoefte van mij wordt hier geraakt? Door dat te onderzoeken, neem je verantwoordelijkheid voor je eigen emoties in plaats van ze af te schuiven. Daarnaast zijn er andere strategieën: Bij een slachtoffer: niet onmiddellijk redden, maar vragen stellen (“Wat raakt jou precies? Welke stap kan jij zelf zetten?”). Bij een dader: werken aan empathie en luisteren naar het waarom achter het gedrag van de ander. Bij een redder: de handrem optrekken en eerst checken welke hulp écht nodig is, in plaats van automatisch alles over te nemen. Zo ontstaat er meer ruimte voor echte dialoog, wederzijds begrip en constructieve oplossingen. De dramadriehoek is daarmee niet alleen een theoretisch model, maar een praktisch kompas om vastgelopen gesprekken en conflicten beter te begrijpen en te doorbreken – thuis, op het werk en in de samenleving.